چکیده:
از مهمترین عواملی که ماندگاری یک واحد پرورش دام از جمله گاو هلشتاین را تحت تأثیر قرار می دهد ، میزان حذف های ناخواسته و به تبع آن هزینه های تولید در آن واحد است. لذا به منظور آشنایی با وضعیت موجود به عنوان نخستین گام در شناسایی مشکلات احتمالی و بهبود وضعیت مدیریت گلهها با توجه به اهمیت گاو هلشتاین در ایران، این تحقیق به بررسی علل حذف در گاوداریهای هلشتاین منطقه تهران به عنوان قطب مهم کشور در این صنعت در سال 89 و مقایسه وضع موجود با میزان حذف برخی از واحدهای دارای مدیریت مناسب پرداخته است.
جامعه آماری این تحقیق 180 واحد گاوداری فعال شامل 141628 رأس گاو بوده که با استفاده از فرمول عمومی کوکران 74 واحد شامل 45922 رأس گاو بهعنوان حجم نمونه انتخاب شده و به روش طبقهبندی تناسبی مورد مطالعه قرار گرفتند. برای جمعآوری اطلاعات میدانی از مصاحبه و ابزار پرسشنامه استفاده شد که روایی آن از طریق متخصصان مورد تائید قرار گرفت. اطلاعات جمعآوری شده از طریق نرم افزار EXCEL مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که مهمترین علل حذف به ترتیب شامل:
بیماریها با 14/10 درصد، عدم باروری با 44/3 درصد، لنگش با 89/1 درصد، ورم پستان با 8/1 درصد میباشد.
واژگان کلیدی:گاو هلشتاین ، علل حذف ، هزینه تولید
مقدمه:
گاو شیری به عنوان یک نشخوارکننده در بین دامهای اهلی در تبدیل مواد خوراکی به انرژی و پروتئین راندمان بالائی را داشته و به دلیل تولید فرآورده های متنوع در میان حیوانات مزرعه ای اهمیت ویژه ای دارد. شیر ، چربی و پروتئین از مهمترین فرآورده های گاو شیری بوده وتاثیری انکارناپذیری در تأمین پروتئین مورد نیاز بدن دارند(2) .
در میان گاوهای شیری گاو هلشتاین از اهمیت خاصی در ایران برخوردار است . گاو هلشتاین یک نژاد تیپ شیری است که تولید شیرآن بیشتر از سایر نژادها می باشد. در حال حاضر وزن مطلوب یک گاو ماده و نر بالغ به ترتیب 680 و 1000 کیلوگرم است. نژاد گاو هلشتاین به دلیل رشد سریع برای تولید گوشت نیز مناسب است . وزن تولد گوساله های هلشتاین در بین نژادهای شیری بیشترین مقدار است. این خصوصیت و سفید بودن رنگ چربی بدن نیز این حیوانات را برای پروار بندی و تولید گوشت مناسب نموده است . (1) نژاد هلشتاین در اثر برنامه های اصلاح نژادی شدید و گسترده اجرا شده در طی دهه های گذشته در حال حاضر به عنوان نژاد شیری برتر از نظر میزان شیر تولیدی در یک دوره شیردهی و در طول عمر تولیدی در دنیا شناخته شده است .
بیان مساله:
از مهمترین عواملی که ماندگاری یک واحد پرورش دام از جمله گاو هلشتاین را تحت تأثیر قرار می دهد ، میزان حذف های ناخواسته و به تبع آن هزینه های تولید در آن واحد است. اهمیت موضوع به حدی است که در صورت عدم توجه به آن ، توجیه اقتصادی تولید ومتعاقب آن تمایل به سرمایه گذاری در بخش کاهش یافته ونهایتا ادامه فعالیت صنعت گاوداری و به تبع آن تولید فرآورده های حاصل در معرض خطر جدی قرار می گیرد .
لذا اولین قدم در جلوگیری از ایجاد معضل ، بهبود وضعیت موجود و افزایش بهره وری در بخش ، شناخت وضعیت موجود می باشد .
بدین منظور و برای بررسی علل حذف و با توجه به اینکه در ایران بیش از 99 درصد گاوهای شیری موجود در گاوداری های صنعتی ایران متعلق به نژاد می باشد(3) ، این تحقیق در گاوداری های شیری فعال دارای گاو هلشتاین تهران به عنوان قطب مهم کشور در این صنعت در سال 1389 انجام گرفته است .
نوع تحقیق :
تحقیق حاظر از نوع توصیفی می باشد .این نوع تحقیق به توصیف و تفسیر شرایط و روابط موجود پرداخته ووضعیت کنونی پدیده یا موضوعی را مورد مطالعه قرار میدهد .
تحقیق توصیفی شامل وقایعی است که قبلاً اتفاق افتادهاند که ممکن است به وضعیت زمان حال ارتباط داده شوند . لذا تحقیق حاضر نیز به جمع آوری دلایل حذف در گله ها پرداخته و بر همین اساس طراحی شده است .
ویژگی جامعه مورد مطالعه :
جامعه آماری در این پژوهش واحدهای فعال پرورش گاو هلشتاین منطقه تهران در سال 1389 بوده که تعداد آنها 180 گاوداری و مجموعا 141628 راس گاو را شامل می شود .
تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری و جمع آوری اطلاعات
به منظور بررسی وضعیت اصلاح نژادی در واحدهای پرورش گاو هلشتاین منطقه تهران ، ابتدا آمار واحدهای فعال از طریق معاونت امور دام سازمان جهاد کشاورزی استان تهران و شرکت تعاونی گاوداران تهران تهیه و با آمار صندوق بیمه کشاورزی با توجه به ارتباط مستمر آن با گاوداریهای فعال کل کشور از جمله استان تهران ، تطابق داده شد . سپس با استفاده از نرم افزار EXCELL مورد آنالیز قرار گرفت . پس از مرتب کردن و مشخص کردن فراوانی و توزیع تعداد واحدها ازنظر تعداد گاو شیری ، به چهار طبقه شامل واحدهای 1 تا 100 رأس در طبقه اول ، 101تا250 رأس در طبقه دوم ، 251تا500 رأس طبقه در سوم و501 رأس به بالا در طبقه چهارم دسته بندی شده و با استفاده از فرمول عمومی کوکران (4) حداقل حجم مناسب نمونه از جامعه آماری فوق که 74 واحد گاوداری بود ، تعیین گردید . شایان ذکر است که جمع کل دام موجود در 180واحد گاوداری منطقه 141628 رأس بود که اطلاعات 45922 رأس دام در پروژه مورد بررسی قرار گرفت .
نتایج :
در این بخش علل حذف به تفکیک عوامل قابل تشخیص بیان شده و به منظور سنجش نحوه مدیریت واحدها در حذف دام، وضعیت موجود با وضعیت مورد انتظار گاو هلشتاین در ایران نیز مقایسه شده است. وضعیت مورد انتظار مذکور حاصل نظرات کارشناسی اساتید راهنما و مشاور پایاننامه، اساتید صاحب نظر در گروه علوم دامی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، محققین مؤسسه تحقیقات علومدامی کشور و آمار و عملکرد و گزارشات تولید مثلی برخی از واحدهای دارای مدیریت مناسب بوده و همچنین از مقالات تحقیقاتی مرتبط نیز استفاده شده است.
الف- نسبت حذف در پنج سال گذشته :
نسبت حذف در پنج سال گذشته دارای تغییراتی از 17 تا 25 درصد بوده، که کمترین آن مربوط به سال 88 و بیشترین آن مربوط به سال 86 بوده است.(جدول1)
جدول1 : نسبت حذف در پنج سال گذشته (درصد)
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
17 | 18 | 25 | 18 | 19 |
100 × تعداد کل گاو ÷ تعداد کل حذف = نسبت حذف
ب- دلایل حذف به تفکیک عوامل :
1- حذف در اثر بیماری در پنج سال گذشته
بر اساس جدول2 درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر بیماری در پنج سال گذشته تقریباً ثابت بوده، اما در سال 86 یک حالت غیرعادی مشاهده می شود.
جدول2 : درصد حذف در اثر بیماری در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
8/00 | 9/33 | 15/01 | 9/35 | 9/98 |
2- حذف در اثر عدم باروری در پنج سال گذشته
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر عدم باروری در پنج سال گذشته دارای نوساناتی بوده اما در سال 88 افزایشی مشاهده می شود.(جدول 3)
جدول 3 درصد حذف در اثر عدم باروری در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
4/60 | 3/20 | 3/04 | 2/46 | 3/7 |
3- حذف در اثر تولید پاییندر پنج سال گذشته
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر تولید پائین در پنج سال گذشته دارای نوساناتی بوده اما در سال 88 نیز همانند درصد حذف در اثر عدم باروری، افزایشی مشاهده میشود.(جدول4)
جدول4 درصد حذف در اثر تولید پائیندر پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
0/72 | 0/40 | 0/63 | 0/6 | 0/4 |
4- حذف در اثر سن بالا در پنج سال گذشته:
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر سن بالا در پنج سال گذشته دارای سیر صعودی بوده و از 0/20 درصد به0/65 درصد افزایش پیدا کرده است.(جدول 5)
جدول 5درصد حذف در اثر سن بالا در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
0/65 | 0/62 | 0/54 | 0/53 | 0/20 |
5- حذف در اثر تیپ نامناسب دام در پنج سال گذشته:
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر تیپ نامناسب دام در پنج سال گذشته در حد ثابتی بوده تنها در سال 84 کمی بیشتر از سالهای دیگر میباشد. (جدول6)
جدول6درصد حذف در اثر تیپ نامناسب دام در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
0/21 | 0/23 | 0/21 | 0/22 | 0/29 |
6- حذف در اثر سختزایی در پنج سال گذشته:
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر سختزایی در پنج سال گذشته دارای روندی افزایشی بوده و از 0/23 به 0/33 افزایش پیدا کرده است.( جدول7)
جدول 7 درصد حذف در اثر سختزایی در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
0/33 | 0/25 | 0/28 | 0/26 | 0/23 |
7- حذف در اثر لنگش در پنج سال گذشته
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر لنگش در پنج سال گذشته دارای نوساناتی بوده و از 1/80 در سال84 به 2/14 در سال 88 افزایش پیدا کرده است. (جدول8)
جدول8 درصد حذف در اثر لنگش در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
2/14 | 1/57 | 1/79 | 2/10 | 1/80 |
8- حذف در اثر ورمپستان در پنج سال گذشته:
درصدحذف نسبت به کل گاوها در اثر ورم پستان در پنج سال گذشته دارای روندی افزایشی بوده است. (جدول 9)
جدول 9درصد حذف در اثر ورمپستان در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
1/53 | 1/78 | 1/70 | 1/51 | 1/33 |
9- حذف در اثر نقایص ژنتیکی و سایر عوامل در پنج سالگذشته:
درصد حذف نسبت به کل گاوها در اثر نقایص ژنتیکی و سایر عوامل در پنج سال گذشته دارای روندی افزایشی بوده اما در سالهای 86 و 87 افزایشی غیر معمول داشته است.(جدول10)
جدول 10درصد حذف در اثر نقایص ژنتیکی و سایر عوامل در پنج سال گذشته
سال 88 | سال 87 | سال 86 | سال 85 | سال 84 |
0/68 | 0/95 | 1/02 | 0/70 | 0/64 |
ج - درصد و دلایل حذف در پنج سال گذشته از 1384 تا 1388:
درصد کل حذف در پنج سال گذشته درحد مورد انتظار بوده، اما شاهد تفاوتهایی از نظر دلایل، در مقایسه با مقادیر مورد انتظار هستیم. بهطوریکه درصد حذفهای اجباری شامل: بیماریها (51/2 درصد از کل حذفها)، عدم باروری (17/4 درصد از کل حذفها)، لنگش (9/5 درصد از کل حذفها) و نقایص ژنتیکی و سایر عوامل (4درصدازکل حذفها)، ورمپستان ( 9درصد از کل حذفها) بیشتر از حد مورد انتظار بوده وحذفهای اختیاری شامل: تولید پائین ( 2/8درصد از کل حذفها)، سنبالا (3/4 درصد از کل حذفها) و تیپ ( 1/3درصد از کل حذفها) کمتر از میزان مورد انتظار میباشد.
جدول11درصد و دلیل حذف در پنج سال گذشته از 1384 تا 1388(راس)
درصد نقایص ژنتیکی و سایر عوامل | درصد ورم پستان | درصد لنگش | درصد سخت زایی | درصد تیپ | درصد سن بالا | درصد تولید پایین | درصد عدم باروری | درصد بیماریها | درصدحذف نسبت به کل دامها | |
0/78 | 1/8 | 1/89 | 0/27 | 0/26 | 0/67 | 0/55 | 3/44 | 10/14 | 19/8 | |
0/6 | 2/2 | 1 | 1 | 1 | 4 | 6 | 1/4 | 2/8 | 20 | درصد مورد انتظار |
بحث و نتیجه گیری
نتایج این تحقیق نشان می دهد که طی پنج سال گذشته ، از مجموع 8/19 درصد تلفات ، 48/1 درصد آن در اثر حذفهای اختیاری و 32/18 درصد نیز در اثر حذفهای اجباری بوده است . این در حالیست که در یک گله دارای مدیریت قابل قبول 11 درصد از حذفها ، اختیاری و 9 درصد اجباری است. میزان بالای حذف اجباری ، قدرت هرگونه مانور را از مدیر گله سلب کرده و هزینه تولید را بالا برده و توجیه اقتصادی واحد را زیر سوال می برد . واحدهای گاوداری که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته اند علی رغم اینکه از نظر موقعیت و میزان دسترسی به امکانات در مقایسه با واحدهای مستقر در سایر نقاط کشور از وضعیت بهتری برخوردارند ، اما شاهد مدیریت ضعیفی در آنها هستیم . این موضوع می تواند یکی از دلایل تمایل کم به سرمایه گذاری در این بخش از سویی و قیمت تمام شده بالای محصولات این صنعت از سویی دیگر باشد.
پیشنهادها :
1 - پیشنهاد می گردد به عنوان اولین اقدام در جلوگیری از به مخاطره افتادن صنعت پرورش دام صنعتی موضوع حذف اجباری در این واحدها به صورت جدی از سوی معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی و سازمان دامپزشکی مورد توجه قرار گیرد .
2 - پیشنهاد می گردد بانک کشاورزی به هنگام ارائه هرگونه تسهیلات همانند : سرمایه در گردش و هزینه های جاری ، وضعیت این واحدهای تولیدی را از نظر میزان حذف اجباری که ناشی از مدیریت پایین صاحبان آنها بوده و بازپرداخت اقساط را به مخاطره می اندازد ، مورد بررسی قرار دهند .
3 - پیشنهاد می گردد تحقیقاتی در زمینه شناسایی علل بروز میزان بالای حذف اجباری در واحدهای پرورش دام صنعتی صورت گرفته تا بتوان اقداماتی در جهت کاهش آن انجام داد .
4 - پیشنهاد می گردد در قالب طرح هایی مشخص ، واحدهایی که دارای میزان حذف اجباری پایین تر از میانگین جامعه هستند ، شناسایی شده و ضمن تهیه فهرستی از آنها به عنوان الگو به دیگر واحدها معرفی شده و مورد تشویق قرار گیرند .
5 - پیشنهاد می گردد با توجه به اینکه صندوق بیمه کشاورزی طرح های تحقیقاتی از قبیل رتبه بندی واحدهای پرورش دام صنعتی را در دست اجرا دارد ، میزان حذف های اجباری را در تعیین رتبه این واحدها مد نظر قرار دهد .
6 – پیشنهاد می گردد از" استاندارد های بکار رفته در این تحقیق که حاصل نظرات متخصصین و کارشناسان این حوزه و عملکرد برخی از واحدهای موفق بوده ، پس از تعیین سهم هر یک در میزان حذف ، جهت رتبه بندی و ارزیابی واحدها مورد استفاده قرار گیرد .
فهرست منابع :
1- دادپسند طارمسری. م. مطالعه روند تغییرات ژنتیکی صفات تولیدی در گاوهای هلشتاین ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده کشاورزی. دانشگاه تهران. 1378
2- ضمیری. م. پرورش گاو شیری. انتشارات دانشگاه شیراز. چاپ اول. 1382
3- مرادی شهر بابک. م. گزارش طرح تحقیقاتی تعیین شاخصهای رتبهبندی واحدهای پرورش دام صنعتی تحت پوشش بیمه به منظور اعمال مدیریت ریسک. صندوق بیمه کشاورزی.1389
4- والپر.وای. مقدمهای بر احتمالات و آمار کاربردی. ترجمه آریا نژاد. م و ذهبیون. م. انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران. چاپ دوم. 1372
جعفر روزبان جوانمردی "کارشناس ارشد ژنتیک و اصلاح نژاد دام"
ja_javanmardi@yahoo.com
رامین امینی زارع "کارشناس دامپروری و کارشناس ارشد منابع طبیعی"