در ماه‌های اخیر آمارها حاکی از روند نزولی ارزش صادرات غیرنفتی است؛ به‌طوری‌که در ۱۰ ماهه نخست سال قبل تراز تجاری کشور بدون در نظر گرفتن نفت خام منفی ۱۴ میلیارد دلار بوده است.
در مدت یاد شده ۱۱۳ میلیون تن کالای غیرنفتی به ارزش ۴۰.۵ میلیارد دلار از کشور صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل به لحاظ وزنی ۹ درصد افزایش و به لحاظ ارزشی ۱۱ درصد کاهش داشته است. همچنین در ۱۰ ماهه سال قبل ۳۳ میلیون تن کالا به ارزش ۵۴.۴ میلیارد دلار به کشور وارد شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن به لحاظ وزنی و ارزشی ۱۸ و ۱۲ درصد رشد داشته است.
همچنین در این مدت سهم پنج مقصد عمده صادراتی کشور از کل ارزش صادرات ۷۴ درصد و سهم پنج مبدا عمده وارداتی کشور از کل ارزش واردات ۷۷ درصد بوده است.
پنج مقصد عمده صادرات ایران از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا پایان دی ماه نیز به ترتیب چین با ۱۱.۵ میلیارد دلار، عراق با ۷.۷ میلیارد دلار، امارات متحده عربی با ۵.۲ میلیارد دلار، ترکیه با. ۵ میلیارد دلار و هند با ۱.۸ میلیارد دلار بوده است. پنج مبدا اصلی واردات کالا به کشور نیز شامل امارات متحده عربی با ۱۷.۱ میلیارد دلار، چین با ۱۵.۲ میلیارد دلار، ترکیه با شش میلیارد دلار، آلمان با ۱.۸ میلیارد دلار و هند با ۱.۶ میلیارد دلار است.
مسئولان دولتی معتقدند در ماه‌های اخیر بخش مهمی از کسری‌های تراز تجاری غیر نفتی ناشی از کاهش قیمت‌های جهانی به ویژه در حوزه محصولات پتروشیمی است که بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد و حدود ۴۰ درصد کاهش قیمت جهانی داشتند.
علاوه بر این مهدی ضیغمی -رئیس سازمان توسعه تجارت- در یکی از نشست‌های شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان تهران گفته بود که علت اصلی افزایش وزنی واردات و کاهش ارزش صادرات در ۹ ماهه سال گذشته، بیش‌اظهاری واردات و کم‌اظهاری صادرات است. در اصل طبق گفته‌های او بیش‌اظهاری‌ها و کم‌اظهاری‌ها و همچنین کارت‌های اجاره‌ای ناشی از چندنرخی بودن ارز است.
بخش خصوصی چه می‌گوید؟
اما با توجه به اهمیت موضوع صادرات غیرنفتی برای کشور، بررسی دلایل روند نزولی صادرات اهمیت زیادی دارد. معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحت عنوان «وابستگی به بازارهای محدود و خام‌فروشی، چالش‌اساسی‌صادرات غیرنفتی ایران طی دهه اخیر»، دلایل کاهش صادرات غیرنفتی و تضعیف تراز تجاری را بررسی کرده است.
بر اساس این گزارش صادرات غیرنفتی ایران در سال‌های گذشته با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده و وابستگی به تعداد محدودی از مقاصد صادراتی و تمرکز بر صادرات کالاهای اولیه دو مشکل اساسی در این زمینه هستند؛ چراکه این امر نه تنها ریسک اقتصادی را افزایش می‌دهد بلکه مانع از توسعه پایدار و ایجاد اشتغال می‌شود.
سهم بیش از ۵۰ درصدی چین و عراق از صادرات غیرنفتی ایران
در این میان بررسی آمار صادرات غیرنفتی ایران در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد بیش از ۸۰ درصد صادرات کشور به ۱۰ مقصد عمده صادراتی تعلق داشته است. در این میان سهم دو کشور چین و عراق به تنهایی بیش از نیمی از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد، اما این وابستگی بالا به دو کشور ریسک اقتصادی را به شدت افزایش می‌دهد؛ به عنوان مثال هرگونه تغییر در سیاست‌های تجاری این کشورها یا بروز تنش‌های سیاسی می‌تواند به طور قابل توجهی بر اقتصاد ایران تاثیر بگذارد.
از طرف دیگر از ۱۰ مقصد عمده صادراتی ایران در سال ۱۴۰۱، هفت کشور در سال ۱۳۹۲ نیز جزو مهمترین مقاصد صادراتی کشور بوده‌اند. این امر نشان می‌دهد که در طول ۱۰ سال گذشته تنوع قابل توجهی در مقاصد صادراتی ایران ایجاد نشده است. تمرکز بر تعداد محدودی از بازارها ایران را در برابر تحریم‌ها و نوسانات اقتصادی در این کشورها آسیب پذیر می‌کند. همچنین بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی ایران به محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی اختصاص دارد. این محصولات به عنوان کالاهای اولیه شناخته می‌شوند و ارزش افزوده پایینی دارند. بنابراین تمرکز بر صادرات این محصولات، مانع از توسعه صنایع پیشرفته و ایجاد اشتغال پایدار در کشور می‌شود.
در ۱۰ سال گذشته برخی از کشورها مانند، مصر، ترکمنستان، کره جنوبی و ژاپن که در ابتدای دوره جزو مقاصد اصلی صادراتی ایران بودند، به مرور زمان جایگاه خود را از دست داده‌اند که تحریم‌های بین المللی، عدم مزیت رقابتی و تغییرات در الگوهای تجارت جهانی از جمله دلایل این امر هستند.
در مجموع ۱۰ مقصد عمده صادراتی کشور طی ۱۰ سال گذشته را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول، کشورهایی که طی این ۱۰ سال جایگاه خود را حفظ کرده‌اند و دسته دوم کشورهایی که جایگاه خود را به عنوان مهمترین مقاصد صادراتی ایران از دست داده‌اند. در خصوص دسته دوم عوامل متعددی باعث از دست رفتن جایگاه این کشورها شده که مهمترین آن وجود تحریم‌های بین المللی علیه ایران و در نتیجه عدم تمایل بسیاری از کشورها برای انجام معامله با ایران است.
به طور کلی وابستگی به بازارهای محدود و خام فروشی دو چالش اساسی در مسیر توسعه صادرات غیرنفتی ایران هستند. برای حل این مشکل لازم است با اتخاذ سیاست‌های مناسب تنوع در مقاصد صادراتی و محصولات صادراتی افزایش یابد.